આવક બમણી કરવાના સપના અને 'માવઠા'ની વાસ્તવિકતા

વર્ષ 2014માં કેન્દ્રમાં સત્તા પર આવ્યા બાદ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ દેશના ખેડૂતોની આવક વર્ષ 2022 સુધીમાં બમણી કરવાનો મહત્ત્વાકાંક્ષી લક્ષ્યાંક જાહેર કર્યો હતો. આ જાહેરાત એક મોટા નીતિગત પરિવર્તનનો સંકેત હતી, જેમાં કૃષિને માત્ર ઉત્પાદન નહીં, પણ ખેડૂતોની આર્થિક સદ્ધરતાના કેન્દ્રમાં મૂકવામાં આવ્યું. જોકે, આ સંકલ્પના દસ વર્ષ પછી, જ્યારે આપણે વડાપ્રધાનના ગૃહરાજ્ય ગુજરાત તરફ નજર કરીએ છીએ, ત્યારે ચિત્ર તદ્દન વિપરીત અને વેદનાપૂર્ણ દેખાય છે. એક તરફ સરકારી આંકડાઓમાં કૃષિ બજેટમાં અનેકગણો વધારો અને યોજનાઓની ભરમાર છે, તો બીજી તરફ કમોસમી વરસાદ (માવઠું)થી પાક ગુમાવનારા ખેડૂતો આત્મહત્યા કરવા મજબૂર બન્યા છે.

આવક બમણી કરવાના લક્ષ્યાંકની વર્તમાન સ્થિતિ

ખેડૂતોની આવક બમણી કરવાના લક્ષ્યાંકને હાંસલ કરવા માટે સરકારે પ્રધાનમંત્રી કિસાન સન્માન નિધિ (PM-KISAN), કૃષિ માળખાગત ભંડોળ (AIF), પાક વીમા યોજના અને MSPમાં વધારો જેવા અનેક પગલાં લીધા છે. સરકારી ડેટા અનુસાર, કૃષિ ક્ષેત્ર માટેનું બજેટ 2007-14ની સરખામણીમાં 2014-25 દરમિયાન અનેક ગણું વધારવામાં આવ્યું છે.

જોકે, નિષ્ણાતો અને વિશ્લેષણ અહેવાલો સૂચવે છે કે 2022 સુધીમાં આવક બમણી કરવી એક મોટો પડકાર હતો, જેના માટે આવકમાં વાર્ષિક 15% વૃદ્ધિ દર જરૂરી હતો. ઘણા રિપોર્ટ્સ સૂચવે છે કે સરેરાશ ખેડૂતની આવકમાં વધારો થયો છે, પરંતુ મોંઘવારી અને વધેલા ઇનપુટ ખર્ચને ધ્યાનમાં લેતા, વાસ્તવિક (Real) આવક બમણી થઈ શકી નથી. ખાસ કરીને નાના અને સીમાંત ખેડૂતો આજે પણ અનિશ્ચિત બજાર અને હવામાનના જોખમો સામે ઝઝૂમી રહ્યા છે. મોટા પાયે માળખાગત સુધારાના લાભો મળ્યા હોવા છતાં, ખેત પેદાશોના યોગ્ય ભાવ અને હવામાન આધારિત જોખમોનું સંચાલન હજુ પણ સૌથી મોટી સમસ્યાઓ છે.

ગુજરાત પર કુદરતનો કહેર: રવિ પાકને વ્યાપક નુકસાન

તાજેતરમાં, ગુજરાતના સૌરાષ્ટ્ર અને અન્ય વિસ્તારોમાં થયેલા અણધાર્યા કમોસમી વરસાદ (માવઠા)ને કારણે ખેડૂતોને મોટું નુકસાન થયું છે. લણણી માટે તૈયાર રવિ પાકો, જેમાં મુખ્યત્વે મગફળી, કપાસ અને ડુંગળીનો સમાવેશ થાય છે, તે સંપૂર્ણપણે નિષ્ફળ ગયા છે. અહેવાલો મુજબ, 10 લાખથી વધુ હેક્ટર વિસ્તારમાં ખેતીને નુકસાન થયું છે. ખેડૂતોએ કરેલો વાવેતર ખર્ચ અને મહેનત પાણીમાં ગઈ છે, જેના કારણે દેવાનો બોજ અસહ્ય બની ગયો છે.

આ સ્થિતિમાં, ગીર સોમનાથ જિલ્લાના ઉના પંથકમાં એક ખેડૂતના આત્મહત્યાના બનાવથી સમગ્ર રાજ્યમાં ચકચાર મચી છે. પાક નિષ્ફળ જવાથી આર્થિક રીતે ભાંગી પડેલા 49 વર્ષીય ખેડૂતે પોતાની વાડીના કૂવામાં ઝંપલાવીને જીવન ટૂંકાવ્યું. આ ઘટના દર્શાવે છે કે લાંબા ગાળાની નીતિઓ કરતાં, ખેડૂતો માટે તત્કાળ અને અસરકારક રાહત કેટલી જરૂરી છે.

આવો જ અન્ય કિસ્સો પણ સામે આવ્યો છે, આર્થિક તંગી અને પાક નિષ્ફળતાના કારણે ખેડૂતોની વધતી હતાશાનો એક જીવંત અને દુઃખદ ઉદાહરણ દ્વારકા જિલ્લાના ભાણવડ તાલુકામાંથી સામે આવ્યો છે. 37 વર્ષીય ખેડૂત કરસનભાઈ વાવણોટિયાએ કમોસમી વરસાદથી પાક બરબાદ થતા આત્મહત્યા કરી લીધી હોવાના અહેવાલ છે. પ્રાથમિક માહિતી મુજબ, કરસનભાઈએ ખેતી કરવા માટે ગોલ્ડ લોન લીધી હતી અને મોંઘા બિયારણનું વાવેતર કર્યું હતું, પરંતુ પાક તૈયાર થવાના સમયે જ વરસાદથી સંપૂર્ણ નાશ થતાં તેઓ દેવાના ડુંગર નીચે દબાઈ ગયા હતા. આ એકલદોકલ ઘટના હોવા છતાં, તે સમગ્ર ગુજરાતના હજારો ખેડૂતોની વેદના અને આર્થિક દુર્દશાનું પ્રતિબિંબ છે.

સરકારનો પ્રતિભાવ અને ખેડૂતોની અપેક્ષા

કમોસમી વરસાદથી થયેલા નુકસાન બાદ રાજ્ય સરકારે તાત્કાલિક સર્વેની જાહેરાત કરી છે. મુખ્યમંત્રી ભૂપેન્દ્ર પટેલે સોશિયલ મીડિયાના માધ્યમથી ખેડૂતો પ્રત્યે સંવેદના વ્યક્ત કરી અને ઝડપથી રાહત-સહાય પેકેજ જાહેર કરવાનો નિર્ધાર વ્યક્ત કર્યો છે.

જોકે, જમીની સ્તરે ખેડૂતોમાં રોષ છે. સરકારી આદેશો અને કૃષિ વિભાગના પરિપત્રોમાં સર્વેની સમયમર્યાદા અંગે વિસંગતતા જોવા મળી હતી (કેટલાક આદેશોમાં 7 દિવસ અને કેટલાકમાં 20 દિવસ), જેના કારણે સહાય મળવામાં વિલંબ થવાની ભીતિ ખેડૂતોને સતાવી રહી છે. ખેડૂતોની મુખ્ય માંગણી સર્વેની પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવીને, માત્ર 20-33% નુકસાન નહીં, પરંતુ જ્યાં વ્યાપક નુકસાન થયું છે ત્યાં તાત્કાલિક અને પૂરતું વળતર ચૂકવવાની છે.

વડાપ્રધાનનો ખેડૂતોની આવક બમણી કરવાનો સંકલ્પ એક પ્રશંસનીય અને જરૂરી લક્ષ્યાંક હતો. પરંતુ ગુજરાતમાં સર્જાયેલી વર્તમાન પરિસ્થિતિ ભારતના કૃષિ ક્ષેત્રના મૂળભૂત વિરોધાભાસને ઉજાગર કરે છે. દેશની મેક્રો-એગ્રીકલ્ચર પોલિસી (ખેત માળખાગત સુધારા) ખેડૂતોના માઇક્રો-લેવલના જોખમો (હવામાનની અનિશ્ચિતતા અને દેવાનો બોજ) સામે નિષ્ફળ સાબિત થઈ રહી છે.

ખેડૂતોને આત્મહત્યા માટે મજબૂર કરતી સ્થિતિ માત્ર પાક નિષ્ફળ જવાથી નહીં, પણ સમયસર વળતર, પોષણક્ષમ ભાવ અને મજબૂત ગ્રામીણ ક્રેડિટ સિસ્ટમનો અભાવ દર્શાવે છે. જ્યાં સુધી ખેડૂતોને કમોસમી વરસાદ જેવી કુદરતી આફતોમાં તાત્કાલિક અને પૂરતો આર્થિક ટેકો નહીં મળે, ત્યાં સુધી આવક બમણી કરવાનો લક્ષ્યાંક માત્ર સરકારી દસ્તાવેજોમાં જ સિમિત રહેશે અને જમીની સ્તરે ખેડૂતોની વેદના યથાવત્ રહેશે. સરકારે લાંબા ગાળાના સુધારાની સાથે, ટૂંકા ગાળાના સંકટ વ્યવસ્થાપન પર તાત્કાલિક ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું પડશે.

ગુજરાતમાં કમોસમી વરસાદ અને તેના કારણે ખેતરોમાં તૈયાર પાકને થઈ રહેલું મોટું નુકસાન અને તેના કારણે ખેડૂતોની આત્મહત્યાનો મામલો માત્ર આર્થિક નહીં, પણ રાજકીય અને સંવેદનાનો મુદ્દો બની ગયો છે. એક તરફ સરકાર ઝડપી સર્વે અને સહાયની ખાતરી આપી રહી છે, તો બીજી તરફ વિપક્ષ અને ખેડૂત સંગઠનો રાહત પેકેજને ઊંટના મોઢામાં જીરા સમાન ગણાવી પૂરતા વળતર અને વિલંબ વગર ચૂકવણીની માગ કરી રહ્યા છે. ખેડૂતોને પૂરું વળતર ક્યારે અને કેટલું મળશે, તે સવાલ હજુ પણ ચિંતાનો વિષય છે.

- અભિજિત

06/11/2025