દોરડા પર લટકતું બાળપણ

ગુજરાત સરકાર કરોડો રૂપિયાના ખર્ચે ‘કન્યા કેળવણી મહોત્સવ’ અને ‘શાળા પ્રવેશોત્સવ’ જેવા કાર્યક્રમો દ્વારા દીકરીઓને ભણાવવા માટે ભગીરથ પ્રયાસો કરી રહી છે. 'વ્હાલી દીકરી યોજના', 'વિદ્યાલક્ષ્મી બોન્ડ' અને 'નમો લક્ષ્મી યોજના' જેવી અનેક આર્થિક સહાય યોજનાઓનું લક્ષ્ય રાજ્યમાં સ્ત્રી સાક્ષરતા દર વધારવાનું છે. જોકે, રાજ્યના મુખ્ય શહેરોના જાહેર માર્ગો પરની એક કડવી વાસ્તવિકતા આ પ્રયાસો પર એક મોટો પ્રશ્નાર્થ મૂકે છે, ફૂટપાથ અને ટ્રાફિક સિગ્નલ પાસે લાકડી પર બાંધેલા દોરડા પર જીવન જોખમી સ્ટંટ કરતી નાની બાળકીઓ. આ એ છોકરીઓ છે, જેઓ સ્કૂલ બેગને બદલે દોરડું અને લાકડીઓ લઈને ફરે છે. આ બાળકીઓ નસીબના દોરડા પર પોતાનું સંતુલન જાળવીને પોતાનું પેટ ભરે છે, જ્યારે સરકારી ચોપડે તેમના માટે ઉજ્જવળ ભવિષ્યના દાવાઓ કરવામાં આવે છે.

શહેરના મુખ્ય જંકશન પર, ભારે ટ્રાફિક વચ્ચે, નાની બાળકીઓ તૂટેલા દોરડા પર સંતુલન જાળવીને જીવના જોખમે સ્ટંટ કરતી જોવા મળે છે. આ બાળકીઓની ઉંમર માંડ પાંચથી દસ વર્ષની હોય છે. ભીડમાંથી પૈસા મેળવવાની આશામાં, તે સૂર્યના તાપમાં કે ઠંડીની પરવા કર્યા વિના, નીચે પડવાના ભય વચ્ચે જોખમી પ્રદર્શનો કરે છે. તેમના ચહેરા પર શિક્ષણની આશાને બદલે થાક અને મજબૂરીની રેખાઓ સ્પષ્ટ દેખાય છે.

આ દ્રશ્યો માત્ર બાળ મજૂરી કે ભીખ માંગવાના કિસ્સા નથી, પરંતુ બાળ શોષણનો સૌથી જોખમી પ્રકાર છે. તેમને આ જોખમી કામમાં ધકેલનારા પરિવારો કે માફિયાઓ બાળ સુરક્ષા કાયદાનું સીધું ઉલ્લંઘન કરી રહ્યા છે. આ એ જ બાળકીઓ છે જેમના માટે સરકારે કરોડોનું બજેટ ફાળવ્યું છે, પણ જેઓ સિસ્ટમની આંખો સામે તેમના બાળપણને દાવ પર લગાવી રહી છે.

વિકાસની ચમક અને વિરોધાભાસ

ગુજરાતને વિકાસના રોલ મોડેલ તરીકે રજૂ કરવામાં આવે છે, પરંતુ આ વિકાસની ચમક હેઠળ છુપાયેલા ગરીબી અને મજબૂરીના દ્રશ્યો સરકારના બેવડા માપદંડને ઉજાગર કરે છે. એક તરફ, સરકાર શિક્ષણ પાછળ કરોડોનો ખર્ચ કરીને દીકરીઓના સશક્તીકરણની વાત કરે છે, અને બીજી તરફ, આ જ શહેરોમાં, બાળ મજૂરી અને ભીખવૃત્તિની આ કઠોર પ્રથા સામે તંત્ર આંખ આડા કાન કરી રહ્યું છે.

આ છોકરીઓ માટે, 'શાળા પ્રવેશોત્સવ' કે 'નમો લક્ષ્મી યોજના' માત્ર ચોપાનિયાંની વાતો છે. તેમનું બાળપણ સવારની પ્રાર્થના સભામાં નહીં, પણ ટ્રાફિકની ગરમી અને જોખમી સ્ટંટના ડરમાં વીતી રહ્યું છે. તેમને શિક્ષણ નહીં, પરંતુ જીવ બચાવવા માટે સતત સંતુલન જાળવવું પડે છે.

                                                (વીડિયો સૌજન્યઃ ગુજરાત ઈ ક્લાસ)

જ્યાં ‘કાનૂન’ મૌન છે: વ્યવસ્થાકીય નિષ્ફળતાનું વિશ્લેષણ

ગુજરાત પાસે કિશોર ન્યાય (બાળકોની સંભાળ અને સુરક્ષા) અધિનિયમ, 2015 (Juvenile Justice Act, 2015) અને સંકલિત બાળ સુરક્ષા યોજના (ICPS) જેવું મજબૂત કાનૂની માળખું છે. આ કાયદાઓ અંતર્ગત બાળ કલ્યાણ સમિતિઓ (Child Welfare Committees - CWCs) અને જિલ્લા બાળ સુરક્ષા એકમો (DPSUs)ની રચના કરવામાં આવી છે, જેમનું મુખ્ય કાર્ય સંભાળ અને રક્ષણની જરૂરિયાતવાળા બાળકોની ઓળખ કરવી અને તેમને પુનર્વસન પૂરું પાડવાનું છે.

તેમ છતાં, આટલા જાહેર સ્થળોએ આ જોખમી પ્રવૃત્તિઓનું નિરંતર ચાલુ રહેવું એ સૂચવે છે કે સિસ્ટમની 'પ્રો-એક્ટિવ' અમલવારીમાં ગંભીર ખામી છે.

1. ઓળખનો અભાવ: ટ્રાફિક પોલીસ, મહાનગરપાલિકા કે સ્થાનિક પ્રશાસન દૈનિક ધોરણે આ દ્રશ્યો જુએ છે, છતાં તેમની તરફથી બાળ સુરક્ષા એકમોને સક્રિય રિપોર્ટિંગ થતું નથી.
2. પુનર્વસન યોજનાઓની પહોંચ: આ બાળકો મોટેભાગે વિચરતી કે વિમુક્ત જાતિના હોય છે, જેઓ સ્થાયી રહેતા ન હોવાથી સરકારી યોજનાઓના દાયરાથી બહાર રહે છે. પાલક માતા-પિતા યોજના કે શિષ્યવૃત્તિના લાભો સ્થાયી સરનામું ધરાવતા પરિવારો સુધી જ સીમિત રહે છે.
3. સામાજિક જવાબદારીનો અભાવ: નાગરિકો તરીકે આપણે પણ તેમની ‘લાચારી’ પર માત્ર પૈસા ફેંકીને સંતોષ માનીએ છીએ, પણ બાળ કલ્યાણ સમિતિને જાણ કરવાની કે પોલીસને ફરિયાદ કરવાની સક્રિયતા દાખવતા નથી.

સમસ્યાના મૂળમાં ગરીબી અને શોષણનું ચક્ર

આ બાળકીઓનું દોરડા પરનું પ્રદર્શન માત્ર મનોરંજન નથી, પણ તેમના પરિવાર માટે ફરજિયાત આવકનો સ્ત્રોત છે. દારૂણ ગરીબી અને રોજગારીના અભાવે આ પરિવારો તેમના બાળકોને ભણાવવા કે સુરક્ષિત રાખવાને બદલે તેમને જોખમમાં મૂકવા મજબૂર બને છે. શિક્ષણના બજેટના 'કરોડો' આ બાળકો સુધી પહોંચી શકતા નથી કારણ કે તેનો અમલ 'સ્કૂલ' અને 'ઓળખપત્ર' (ID Proof) આધારિત છે, જ્યારે આ બાળકોનું જીવન 'રોડ' અને 'મજબૂરી' આધારિત છે.

આ સમસ્યા માત્ર કાયદા કે યોજનાઓના અભાવની નથી, પરંતુ આર્થિક રીતે પછાત અને વિચરતી કોમના બાળકો પ્રત્યેની રાજકીય ઇચ્છાશક્તિના અભાવની છે. સરકારે તેના બજેટનો એક મોટો હિસ્સો માત્ર મોટી જાહેરાતો અને યોજનાઓમાં ખર્ચવાને બદલે, આ 'અદ્રશ્ય' બાળકોના બચાવ અને પુનર્વસન માટે ખર્ચવો જોઈએ, જેથી કન્યા કેળવણીનો હેતુ માત્ર શાળાઓ સુધી જ નહીં, પણ સમાજના છેવાડાના વર્ગ સુધી પહોંચી શકે. આ બાળકીઓને દોરડા પરથી ઉતારીને શાળાના બેન્ચ પર બેસાડવા એ જ સાચો 'કન્યા કેળવણી મહોત્સવ' ગણાશે.

સરકારે હવે માત્ર શિક્ષણ પાછળ પૈસા ખર્ચવાને બદલે, બાળ સુરક્ષાની અમલવારીમાં 'ઝીરો-ટોલરન્સ' નીતિ અપનાવવી જરૂરી છે. CWCs અને DPSUsએ સ્થાયી બેઠકોમાંથી બહાર આવીને, શહેરના તમામ ટ્રાફિક જંકશન અને મુખ્ય રસ્તાઓને સર્વેલન્સ હેઠળ મૂકી, આવા કિસ્સાઓમાં તાત્કાલિક દખલગીરી કરવી પડશે.

જ્યાં સુધી સરકારની નીતિઓ અને રસ્તા પરની વાસ્તવિકતા વચ્ચેની આ ખાઈ નહીં પુરાય, ત્યાં સુધી ગુજરાતના વિકાસના દાવાઓ વચ્ચે આ નિર્દોષ બાળકીઓનો જોખમી સ્ટંટ આપણી સામાજિક નિષ્ફળતાનું કડવું પ્રતીક બની રહેશે.

- અભિજિત

01/11/2025