ભાજપના રાષ્ટ્રીય પ્રમુખની વરણીમાં વિલંબ: સંગઠન અને સંઘનું સમીકરણ

ભારતીય જનતા પાર્ટી (ભાજપ), જે તેના સંગઠનાત્મક અનુશાસન અને મશીન જેવી કાર્યક્ષમતા માટે જાણીતી છે, તે હાલમાં એક અનોખા વિરોધાભાસનો સામનો કરી રહી છે. થોડા અઠવાડિયા પહેલાં જ, પાર્ટીએ તેના અગત્યના ગુજરાત યુનિટમાં સરળતાથી અને નિર્ણાયક રીતે પરિવર્તન કર્યું, જ્યાં OBC નેતા જગદીશ વિશ્વકર્માને નવા પ્રદેશ પ્રમુખ તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા. તેમ છતાં, પાર્ટીના માળખાના શીર્ષ પર, વર્તમાન પ્રમુખ જે.પી. નડ્ડાના અનુગામીની રાષ્ટ્રીય પ્રમુખ તરીકેની પસંદગીમાં અભૂતપૂર્વ વિલંબ યથાવત છે, જે ઊંડા આંતરિક સંગઠનાત્મક અને વૈચારિક સંવાદની અટકળોને વેગ આપી રહ્યો છે.

વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીના ગૃહ રાજ્ય ગુજરાતમાં સરળ, સર્વસંમતિ આધારિત નિમણૂંક અને રાષ્ટ્રીય સ્તરે એક વર્ષથી વધુ સમયથી ચાલી રહેલો સંગઠનાત્મક ગતિરોધ. આ વિલંબ માત્ર એક પ્રક્રિયાગત અડચણ નથી, તે પાર્ટીના કેન્દ્રીય આદેશ અને તેના વૈચારિક માર્ગદર્શક, રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ (RSS) વચ્ચે ચાલી રહેલા ઉચ્ચ-દાવના સત્તા સંતુલનનો સંકેત આપે છે.

જ્યાં રાજકીય સમીકરણો હતા સ્પષ્ટ

જગદીશ વિશ્વકર્માને ગુજરાત પ્રદેશ એકમના વડા તરીકે નિયુક્ત કરવાની પ્રક્રિયા રાજકીય રીતે ચોક્કસ અને ઝડપી હતી. સી.આર. પાટીલના સ્થાને, વિશ્વકર્માનો ઉદય ઝડપી અને બિનહરીફ હતો. OBC ચહેરાની પસંદગી એક સ્પષ્ટ રાજકીય વ્યૂહરચના દર્શાવે છે. રાજ્યમાં આગામી મહત્ત્વપૂર્ણ ચૂંટણીઓ પહેલાં જ્ઞાતિગત સંતુલન જાળવવું અને સંગઠનાત્મક ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું, જેનાથી પ્રાદેશિક રાજકીય સંદેશ પર કેન્દ્રીય નેતૃત્વની પકડની પુષ્ટિ થાય છે.

ગુજરાતમાં આ નિર્ણાયકતા રાષ્ટ્રીય નેતૃત્વના શૂન્યાવકાશને વધુ સ્પષ્ટ કરે છે. જોકે લાંબા રાષ્ટ્રીય વિલંબનું સત્તાવાર કારણ બંધારણીય છે, રાષ્ટ્રીય પ્રક્રિયા શરૂ થાય તે પહેલાં ઓછામાં ઓછા 19 રાજ્ય એકમોમાં આંતરિક ચૂંટણીઓ પૂર્ણ કરવાની જરૂરિયાત હોવાનું વિશ્લેષકો સૂચવે છે કે આ પ્રક્રિયાગત અવરોધ એક વણઉકેલાયેલી આંતરિક ખેંચતાણ માટે અનુકૂળ ઢાલ બની ગયો છે.

જે.પી. નડ્ડાનો ઔપચારિક ત્રણ વર્ષનો કાર્યકાળ 2024ની શરૂઆતમાં સમાપ્ત થઈ ગયો હતો, અને ત્યારથી તેમને સતત એક્સટેન્શન મળી રહ્યું છે. આ દર્શાવે છે કે શીર્ષ નેતૃત્વ, જેને મોદી-શાહ જોડી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે ઉત્તરાધિકારીને અંતિમ રૂપ આપવામાં અસમર્થ, અથવા અનિચ્છુક, રહ્યું છે.

સમીકરણમાં RSSની ભૂમિકા: સંગઠનાત્મક સ્વતંત્રતાની માંગ

ગતિરોધનું મૂળ ભાજપના કેન્દ્રીકૃત રાજકીય નેતૃત્વ અને નાગપુરમાં RSS વચ્ચેના વિકસતા સંબંધોમાં જોવામાં આવે છે.

RSS નેતૃત્વની પસંદગી પર વધુ પ્રભાવ મેળવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે, જેનો ઉદ્દેશ એક એવા પક્ષ પ્રમુખને લાવવાનો છે જે અમુક વ્યક્તિ વિશેષને બદલે વિચારધારા અને સંગઠન પ્રત્યે મજબૂત સ્વતંત્ર સંગઠનાત્મક કદ અને નિષ્ઠા ધરાવતા હોય. તાજેતરના વર્ષોમાં, પક્ષનું માળખું અત્યંત કેન્દ્રીકૃત બન્યું છે, જેમાં પ્રમુખ વડાપ્રધાન કાર્યાલયના માર્ગદર્શન હેઠળ જ કાર્ય કરે છે.

આ સંઘર્ષને સમર્થન આપતા, ભાજપના એક વરિષ્ઠ નેતા, જેમણે નામ ન આપવાની શરતે વાત કરી, તેમણે સ્વીકાર્યું, "પ્રદેશ પ્રમુખોની નિમણૂંક રાજકીય જરૂરિયાત અને કેન્દ્રીય વ્યૂહરચના પર આધારિત છે. પરંતુ રાષ્ટ્રીય પ્રમુખની વાત આવે છે, ત્યારે તે ફક્ત રાજકીય વ્યૂહરચનાનો વિષય નથી. અહીં સંઘ પરિવારની આશા છે કે સંગઠનાત્મક મોરચે મજબૂત અને સ્વતંત્ર નેતૃત્વ આવે, જે પ્રત્યેક કાર્યકરને સાંભળી શકે અને માત્ર કેન્દ્રીય આદેશનો અમલ ન કરે. આ જ વિલંબનું મુખ્ય કારણ છે."

RSS માટે, આગામી રાષ્ટ્રીય અધ્યક્ષ સંગઠનાત્મક વીટો પુનઃપ્રાપ્ત કરવા માટે ચાવીરૂપ છે. તેઓ નેતૃત્વ પરિવર્તન સાથે વ્યાપક સંગઠનાત્મક ઓવરહોલ પર ભાર આપી રહ્યા છે, તે સુનિશ્ચિત કરવા માંગે છે કે નવો પ્રમુખ માત્ર શાસક કાર્યકારીની રાજકીય વ્યૂહરચનાઓ લાગુ કરવાને બદલે પાયાના સ્તરના કાર્ય, જવાબદેહી અને વિચારધારા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે.

આ સંદર્ભમાં, RSSના સર સંઘચાલક મોહન ભાગવતના એક નિવેદનની વ્યાપકપણે ચર્ચા થઈ હતી તેને યાદ કરવું જોઈએ, જેમાં તેમણે ભાજપના નેતૃત્વ હેઠળની સરકાર સાથેના મતભેદોનો ઈનકાર કર્યો હતો, પરંતુ ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે "અમે સૂચનો આપી શકીએ છીએ, પણ નિર્ણય તો તેમણે જ લેવાનો છે, કારણ કે તે તેમનું ક્ષેત્ર છે." રાષ્ટ્રીય પ્રમુખની પસંદગીમાં વિલંબ સંઘ દ્વારા તેના સૂચનો પર પક્ષ દ્વારા વધુ મનન કરવાની માંગ તરીકે જોવામાં આવે છે.

વિલંબના દાવ અને નિષ્કર્ષ

લાંબા સમયથી ચાલતો રાષ્ટ્રીય શૂન્યાવકાશ ભાજપના સંગઠનાત્મક ઓળખના ભાવિ સ્વરૂપને લઈને પાર્ટીના રાજકીય કાર્યકારી અને સંઘ પરિવાર વચ્ચેના "તણાવના યુદ્ધ"નો સંકેત આપે છે.

જો નેતૃત્વ નજીકના વિશ્વાસપાત્ર વ્યક્તિની નિમણૂક કરે છે, તો સત્તાનું કેન્દ્રીકરણ યથાવત રહેશે. જોકે, જો RSS મજબૂત સ્વતંત્ર સંગઠનાત્મક આધાર અને સંઘના આદેશ પ્રત્યે પ્રતિબદ્ધતા ધરાવતા ઉમેદવારને સુરક્ષિત કરે છે, કદાચ ઊંડા પક્ષના મૂળ ધરાવતા, તો તે એક આવશ્યક સમાંતર શક્તિ કેન્દ્રના ઉદયને ચિહ્નિત કરશે, જે પરિવારમાં સત્તાનું સંતુલન સુનિશ્ચિત કરવા માટે મહત્ત્વપૂર્ણ છે.

નવા રાષ્ટ્રીય પ્રમુખ આગામી વર્ષમાં મહત્વપૂર્ણ વિધાનસભા ચૂંટણીઓ માટે સંગઠનાત્મક સંચાલન સંભાળશે અને, વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ રીતે, પાર્ટીની આગામી પેઢીના નેતૃત્વને આકાર આપવામાં કેન્દ્રીય ભૂમિકા ભજવશે. તેથી, વિલંબ માત્ર એક નામ શોધવા વિશે નથી; તે સર્વોચ્ચ સંગઠનાત્મક આદેશને અંતિમ રૂપ આપવા અને તે આદેશ દ્વારા વહન કરવામાં આવતી સ્વાયત્તતાની ડિગ્રીને વ્યાખ્યાયિત કરવા વિશે છે. જ્યાં સુધી તે ઉચ્ચ-સ્તરીય વાટાઘાટો પૂર્ણ ન થાય, ત્યાં સુધી અનુશાસિત દિગ્ગજ પક્ષ સંપૂર્ણપણે સશક્ત સંગઠનાત્મક પ્રમુખ વિના સંચાલન કરવાનું ચાલુ રાખશે.

- અભિજિત

02/11/2025