અમદાવાદના જાહેર માર્ગો પર બાળ ભિક્ષાવૃત્તિ: કડક જાહેરાતો છતાં વ્યવસ્થા કેમ નિષ્ફળ?

શહેરના પોશ વિસ્તારના ગણાતા એસ.જી. હાઈવે પરના પાકવાન ચાર રસ્તા હોય કે પછી અંધજનમંડળ ક્રોસરોડ, દરેક મોટા સિગ્નલ પર વાહનો થોભે કે તરત જ નિર્દોષ ચહેરાઓ કાચ ખખડાવતા જોવા મળે છે. હાથમાં ફૂલો, રમકડાં કે સાવ નાના ભાઈ-બહેનને તેડીને ભીખ માંગતા આ બાળકો માત્ર ટ્રાફિકની ગતિ જ નહીં, પરંતુ તંત્રની નિષ્ફળતાની કહાણી પણ દર્શાવે છે. એક તરફ, અમદાવાદ પોલીસ અને રાજ્ય સરકાર દ્વારા ટીવી, રેડિયો અને સોશિયલ મીડિયા પર જોરદાર જાહેરાતો કરવામાં આવે છે કે 'બાળકો પાસે ભીખ ન મંગાવો' અને 'ભીખ માંગવી એક ગુનો છે', પરંતુ આ જાહેરાતોની અસર રસ્તાઓ પર દેખાતી નથી.

કાર્યવાહીના દાવા અને જમીની વાસ્તવિકતાનો ભેદ

અમદાવાદ શહેર પોલીસ નિયમિતપણે ભિક્ષાવૃત્તિ વિરોધી ઝુંબેશ (Anti-Begging Drive) ચલાવવાનો દાવો કરે છે. પોલીસની 'શી ટીમ' અને એન્ટી હ્યુમન ટ્રાફિકિંગ યુનિટ (AHTU) દ્વારા સમયાંતરે ડ્રાઇવ યોજીને બાળકોને રેસ્ક્યૂ કરવામાં આવે છે. તાજેતરના અહેવાલો મુજબ, પોલીસે ટ્રાફિક સિગ્નલ પર સક્રિય એક મોટા રેકેટનો પર્દાફાશ કર્યો હતો, જેમાં રાજસ્થાન સહિત અન્ય રાજ્યોમાંથી બાળકોને લાવીને તેમને રોજના ₹100-₹150ના દરે ભીખ મંગાવવામાં આવતી હતી. આ કાર્યવાહીમાં અનેક દલાલો સામે બાળ ન્યાય અધિનિયમ (Juvenile Justice Act) હેઠળ ગુના દાખલ કરવામાં આવ્યા છે અને ડઝનબંધ બાળકોને આશ્રય ગૃહોમાં મોકલાયા છે.

જોકે, આ આંકડાઓ અને કાર્યવાહીના દાવાઓ હોવા છતાં, શહેરીજનોની ફરિયાદ છે કે મોટા ભાગની કાર્યવાહી માત્ર 'શો-પીસ' સમાન હોય છે. એક પોલીસ અધિકારીએ નામ ન આપવાની શરતે જણાવ્યું, "અમે બાળકોને રેસ્ક્યૂ કરીએ છીએ અને કાયદેસરની કાર્યવાહી પણ કરીએ છીએ, પરંતુ આ એક સામાજિક-આર્થિક સમસ્યા છે. ભીખ માગતી ટોળકીઓ એક જગ્યાએથી પકડાય તો થોડા દિવસમાં બીજી જગ્યાએ સક્રિય થઈ જાય છે. જ્યાં સુધી લોકો દયાભાવે પૈસા આપવાનું બંધ નહીં કરે, ત્યાં સુધી આ વ્યવસાય ચાલતો રહેશે."

પકવાન ચાર રસ્તા પાસેથી નિયમિત પસાર થતા આઇ.ટી. પ્રોફેશનલ નિખિલ શાહ કહે છે, "પોલીસની ગાડી સિગ્નલ પરથી પસાર થાય, ત્યારે આ બાળકો ગાયબ થઈ જાય છે, પણ ગાડી ગઈ નથી કે તરત જ પાછા આવી જાય છે. જાહેરાતોમાં કહેવામાં આવે છે કે ભીખ આપવી નહીં, પણ જ્યારે એક નાનું બાળક રડતું રડતું હાથ લંબાવે છે, ત્યારે માનવતાના નાતે પૈસા આપ્યા વગર રહેવાતું નથી. સવાલ એ છે કે સરકાર આ બાળકોનું કાયમી પુનર્વસન કેમ નથી કરતી?"

બાળ કલ્યાણ ક્ષેત્રે કાર્યરત સ્વૈચ્છિક સંસ્થાના પ્રમુખ આ મુદ્દાને વધુ ગંભીર ગણે છે. તેઓ જણાવે છે, "અમદાવાદમાં જે બાળકો ભીખ માંગે છે, તેમાંથી મોટા ભાગના કોઈક માફિયા કે રેકેટના શિકાર હોય છે. આ બાળકોને ટાર્ગેટ પૂરો કરવા માટે માર મારવામાં આવે છે. પોલીસ રેસ્ક્યૂ તો કરે છે, પરંતુ રેસ્ક્યૂ પછીનું ફોલો-અપ નબળું છે. બાળકોને તેમના પરિવાર પાસે પાછા મોકલાય છે, જે ફરી તેમને ભીખ મંગાવવા મજબૂર કરે છે. આ એક લાંબી લડાઈ છે, જે માત્ર કાયદાથી નહીં, પરંતુ શિક્ષણ અને કાયમી પુનર્વસનના મજબૂત નેટવર્કથી જીતી શકાશે."

રાજ્યના મહિલા અને બાળ વિકાસ વિભાગના એક અધિકારીએ જણાવ્યું હતું કે, "અમે રેસ્ક્યૂ કરાયેલા બાળકોને તાત્કાલિક મેડિકલ સહાય અને શિક્ષણ આપીએ છીએ. સમસ્યા એ છે કે આ ટોળકીઓ સતત સ્થળાંતર કરતી રહે છે અને રાજ્યો વચ્ચે સંકલનનો અભાવ પણ કાર્યવાહીમાં અવરોધ ઊભો કરે છે. જાહેર જનતાએ ભીખ ન આપીને આ રેકેટની આર્થિક કરોડરજ્જુ તોડવામાં મદદ કરવી પડશે."

અમદાવાદના ભરચક રસ્તાઓ પરની બાળ ભિક્ષાવૃત્તિની સમસ્યા એ દર્શાવે છે કે પોલીસ અને સરકારના પ્રયાસો માત્ર સપાટી પરના જ છે. જ્યાં સુધી કડક કાયદાકીય પગલાંની સાથે સાથે ભિક્ષાવૃત્તિ કરાવતા માફિયાઓને સખત સજા નહીં થાય અને રેસ્ક્યૂ કરાયેલા બાળકોના શિક્ષણ અને કૌશલ્ય વિકાસ માટે એક સર્વગ્રાહી, લાંબા ગાળાનો પ્લાન અમલમાં નહીં મુકાય, ત્યાં સુધી શહેરના દરેક સિગ્નલ પર આ નિર્દોષ બાળપણ ગરીબીના ખપ્પરમાં હોમાતું રહેશે. તંત્રએ 'જાહેરાત'ની જગ્યાએ 'જવાબદારી' પર વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું પડશે.

- અભિજિત

10/11/2025